‘Sanal otizm’ her geçen gün artıyor

Gizem: Gülay, 2 Nisan Dünya Otizm Farkındalık Günü’ydü. 1985’te her 2 bin 500 çocuktan 1’inde görülürken günümüzde her 36 çocuktan 1’ine otizm tanısı konuyormuş. Artış ne kadar da fazla bakar mısın?

Gülay: İnanılmaz bir oran bu Gizem... Her 10 yılda bir 3 kat artış gösteriyormuş. Uzmanlar bu artışta dijitalleşmenin ve uzayan ekran sürelerinin etkili olduğunu söylüyor.

Gizem: Evet, öyle. Uzmanlar otizmin nedenlerini saydığında genetik faktörlere ilk sırada yer veriyorlar. Ancak bir de genetiğinde olmayan fakat otizm belirtileri gösteren çocuklar var. Buna da ‘virtual autism’ yani ‘sanal otizm’ deniyor. Pandemi döneminde artış gösteren bu durum benim yakın çevremde de 3 çocukta var. Çocuğun, bebeklik çağında başlayıp en önemli 0-3 yaş döneminde de devam eden aşırı ekrana maruz kalmasıyla ortaya çıkıyor.

Gülay: Sanal otizm olarak tanımlanan belirtiler daha mı farklı peki, tamamen otizmle aynı belirtiler mi? Nasıl farklılıklar görünce uzmana gitti tanıdıkların?

Gizem: Çocuk geç konuşuyor ama konuştuğunda da yaşına göre tam cümleler kuramıyor. Göz kontağı kurmuyor, etrafında olan bitenlerle ilgilenmiyor. Adını çok fazla tekrar ettiğinde dönüp bakıyor, genelde kendi başına oynuyor ve ekrandan öğrendiği dilleri yarım yarım, hepsini bir arada konuşuyor.

Gülay: Çok benzermiş belirtiler. O kadar basit bir mantık ki, yani biliminsanı olmamıza gerek yok. 3 yaşına kadar çocuk onlarca, yüzlerce bağlantı kuruyor, kelimeler öğreniyor, duygularla tanışıyor. Bunu da en çok anne-babayla, yakın çevreyle yapıyor. Eline tablet veya telefon verip oyalanmasını beklersek kaçınılmaz olarak bağlantıyı ekranla kurar bebek. Ama pandemide anne-
babalar evlerin içinde çok yalnız ve desteksiz kaldılar. Bilge o dönem ilkokula gidiyordu ama o yaşlarda bile etkileri oldu ekranın. Bebeklerde daha sarsıcı oluyordur.

Gizem: Uzmanlar ‘Otizm ya vardır ya yoktur’ diyor. Bu çocukların aslında genetiğinde otizm yok ama belirtiler aynı.

Gülay: Sanal olanını duymamıştım doğrusu... Peki, tedavisi daha mı mümkün, daha mı kolay?

Gizem: Tedavisi mümkün. Bir arkadaşım çok erken yaşta durumu fark etti ve çocuk psikoloğuna gittiler. Ekran uzun bir süre tamamen kapatıldı. Pandemi olmasına rağmen bol bol sokak, temiz hava ve park ödev olarak verildi. Akran iletişimi ve çeşitli duyusal terapilerle şu anda çocuğun hiçbir problemi kalmadı. Erken müdahale her rahatsızlıkta olduğu gibi çok önemli. Tedavi edilmezse, aslında genetiğinde hiçbir sorun olmayan bu çocuklar, nörogelişimsel bozukluk sebebiyle hayatlarını böyle geçirmek zorun-
da kalabilirler. Bu önemli konuda çokça araştırma yapan psikolog
Oya Çanak’la konuştum. Konuyu çok güzel özetliyor.

Ekran başında kontrolsüz saatler...

Uzman danışman psikolog Oya Çanak

◊ Sahada çalışan biz uzman psikologların “Otizm değil ancak...” ile başlayan cümleleri her geçen gün artıyor. Bu multidisipliner bir ekiple ele alınması gereken bir konu. Otizmin genetik bir durum olduğu bir gerçek. Otizm ne anne-baba tutumu nedeniyle olur ne de bilimsel olarak önerilen kontrollü ekran kullanımı nedeniyle olur... Otizm ya vardır ya da yoktur.

◊ Farklı ülkelerden klinisyenler bebeklerin yürümeye başladıkları andan itibaren günde 4 saat ve üzeri yoğun ekrana maruz kalmalarının nörogelişimsel sıkıntılara neden olması üzerine daha önceden tanımı yapılmamış bir terime ihtiyaç duyduklarını ifade edip sanal otizm terimini öne sürmüşler.

◊ Pandemi döneminde ve sonrasında genellikle maddi imkânsızlıklar nedeniyle ve yeterli destek sistemi olmayan ailelerde bebeklerin yoğun ve kontrolsüz ekran maruziyeti oldukça artmış durumda. Sanal otizm teriminin dünya çapında bilimsel arenada ve klinik alanda yaygınlaşması üzerine bilimsel makaleler artıyor.

◊ Bebeklikte yoğun ekran kullanımıyla otizm semptomları arasındaki nedensel ilişkiyi destekleyen, son yıllarda artan, klinik alanda sıkça karşılaştığımız üzere bilimsel kanıtlar mevcut. Çalışmada ebeveynlerin birkaç ay boyunca bebeklerinin ekran maruziyetini durdurmayı kabul etmeleriyle bebeklerin günlük etkileşimlerinde dramatik iyileşmeler olduğu gösterilmiş. Bu bilinen hiçbir yan etkisi olmayan ufak müdahale çalışmasının nörogelişimi iyileştirici etkisi olduğu bulunmuş.

◊ Çocuklar ekran kaldırma ve yoğun ebeveyn-çocuk etkileşimiyle alışılmadık derecede hızlı bir gelişimsel ivme kat ediyorlar. İlk haftalarda ekran yoksunluğu sebebiyle irritabilite ve geri çekilme yaşasalar da sonraki haftalarda yüz ifadelerinde belirgin bir değişiklik oluşuyor. Sanal otizm terimi kullanılan çocuklar dil gelişimi alanında gecikme ve hiperaktivite semptomlarını korusalar da birkaç ay sonra otizmin temel semptomlarını göstermiyorlar.